W 70. rocznicę akcji „Wisła” Komisja Wschodnioeuropejska Polskiej Akademii Umiejętności zorganizowała konferencję naukową pt. Akcja „Wisła” – Łemkowie, 1947–2017. Był to element centralny obchodów rocznicowych, przygotowanych przez Stowarzyszenie Łemków z udziałem innych instytucji i organizacji.
Obchody te rozpoczęły się 28 kwietnia panachidą w rycie greckokatolickim, odprawioną na cmentarzu w dawnej wsi Czertyżne, oraz spotkaniem dyskusyjnym w siedzibie Ruskiej Bursy w Gorlicach. Podczas konferencji 29 kwietnia w Sali im. Bobrzyńskiego Collegium Maius, prowadzonej przez prof. dr. hab. Krzysztofa Stopkę, przewodniczącego Komisji, wygłoszono trzy referaty. Dr hab. Andrzej A. Zięba (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ) mówił o przyczynach, sprawcach i ofiarach akcji „Wisła”, dr hab. Ewa Michna (Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ) przedstawiła referat pt. Akcja „Wisła” w narracjach członków łemkowskiej wspólnoty pamięci, a wystąpienie dr hab. Heleny Duć-Fajfer (Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej UJ), pt. „A Wisła dalej płynie” Petra Murianki – autobiografia jako mit reinwencyjny, poświęcone było analizie poezji wybitnego twórcy łemkowskiego. Swój komentarz przedstawił też znany etnograf i badacz kultury Łemków, Antoni Kroh z Nowego Sącza. Rozszerzenie analizy badaczej stanowił amerykański film dokumentalny pt. Even tears were not enough, w reżyserii Marii Silvestri i Johna Righetti. Dalsze etapy obchodów rocznicowych odbyły się tego samego dnia na terenie dawnego Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie, gdzie odsłonięto tablicę pamiątkową, oraz 30 kwietnia w Legnicy, gdzie miały miejsce panachida w cerkwi prawosławnej Zmartwychwstania Pańskiego oraz kolejne spotkanie okolicznościowe w Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej.
(fot. J. Mazur)
Jednym z ważnych czynników kształtowania się każdej tożsamości jest własne terytorium. Łemkowie utworzyli je w wyniku migracji pasterskich w Karpatach na przełomie średniowiecza i nowożytności. Ich górskie osadnictwo weszło klinem pomiędzy nizinne osady polskie i słowackie. W ich języku terytorium to nosi nazwę Łemkowyna. Po drugiej wojnie światowej i zmianie wschodniej granicy Polski, obszar zasiedlony przez Łemków został objęty działaniem umowy między komunistycznymi władzami Polski i Ukrainy sowieckiej. Zgodnie z tą umową ludność ukraińska i rusińska z Polski miała prawo przesiedlić się do ZSRS, a ludność polska z nowych granic Ukrainy – do PRL. W wielu wypadkach przesiedlenia okazały się przymusowe. W tym samym czasie na Łemkowszczyznę napłynęły ze wschodu oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA). Celem ich działalności było wykazanie, że jest to fragment ziem ukraińskich. UPA była importem, siłowo narzuconym Łemkom i tragicznym w konsekwencjach. Metoda rozwiązania problemu podziemia ukraińskiego, przyjęta przez komunistów rządzących Polską na polecenie władz sowieckich, polegała na wysiedleniu na wiosnę 1947 roku całej ludności niepolskiej z obszarów, do których rościli pretensje nacjonaliści ukraińscy, na ziemie północne i zachodnie, uzyskane przez Polskę na mocy ustaleń konferencji poczdamskiej. Akcja „Wisła”, jak nazwano to przesiedlenie, rozpoczęła się 28 kwietnia 1947 roku. Objęła też Ukraińców, ale okazała się przede wszystkim likwidacją ojczyzny Łemków. Decyzja o wygnaniu w związku z walką z UPA oznaczała potraktowanie ich przez władze komunistyczne jako Ukraińców. Wszyscy niemal zostali wysiedleni, cała ich ojczyzna uległa kompletnej likwidacji. Tracąc oparcie w swym terytorium etnicznym, znaleźli się odtąd w sytuacji diaspory. Zjawisko nielicznych powrotów po roku 1956 i w ostatnich dziesięcioleciach nie zmieniło skutków akcji „Wisła”.