Z przeszłości

Akademia Umiejętności została utworzona w roku 1872, w wyniku przekształcenia istniejącego od 1815 r. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Choć formalnie ograniczona do zaboru austriackiego, pełniła od początku rolę ogólnopolskiej instytucji naukowej i kulturalnej. Jej działalność – zgodnie z ideą Towarzystwa – wykraczała bowiem poza zabór austriacki, skupiając badaczy z całej Polski i wielu innych krajów. Wyrazem promieniowania Akademii poza granice zaborów było przekazanie jej na własność (1893) budynku i zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu, największej kolekcji poloników zgromadzonych przez Wielką Emigrację. W Paryżu powstała Stacja Akademii, a już wcześniej powołano do życia tzw. Ekspedycję Rzymską (coroczne wyjazdy do archiwów watykańskich w celach badawczych).

Inauguracja działania Akademii Umiejętności, 7 maja 1873

Po I wojnie światowej, Akademia przyjęła nazwę Polska Akademia Umiejętności i stała się narodową, wspieraną przez państwo, oficjalną reprezentantką nauki polskiej, także wobec międzynarodowych organizacji naukowych, będąc m.in. członkiem założycielem Union Académique Internationale. Okres międzywojenny był czasem największej aktywności PAU, przede wszystkim wydawniczej (publikowano wówczas ponad 100 serii wydawniczych, wśród nich monumentalny Polski Słownik Biograficzny). Powstała też, w miejsce Ekspedycji Rzymskiej, Stacja Naukowa w Rzymie.

Działalność PAU była kontynuowana w tym samym zakresie także po II wojnie światowej i okupacji niemieckiej, aż do roku 1952, kiedy jej agendy i majątek zostały przejęte, decyzją ówczesnego rządu, na rzecz utworzonej właśnie Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. PAU nie została jednak rozwiązana, tak, że działalność jej – po nieudanych próbach reaktywacji w latach 1956/57 i 1980/81 – mogła być podjęta zaraz po transformacjach ustrojowych 1989 r.

Natychmiast przystąpiono do odtwarzania struktur i agend PAU. Najpierw ukonstytuowały się Wydziały. Wskutek automatycznego powołania do PAU członków Oddziału PAN w Krakowie, trzeba było podzielić dotychczasowy Wydział Matematyczno-Przyrodniczy. W konsekwencji od maja 1990 PAU liczyła pięć Wydziałów: I – Filologiczny, II – Historyczno-Filozoficzny, III – Matematyczno-Fizyczno-Chemiczny, IV – Przyrodniczy i V – Lekarski. W marcu 1993 powołano do życia Wydział VI – Twórczości Artystycznej. Już w roku 1990 wznowiono działalność wydawniczą PAU, poczynając od „Rocznika PAU” oraz „Sprawozdań z czynności i posiedzeń PAU”. Struktura komisji naukowych PAU kształtowała się     w sposób oddolny, w miarę odczuwanych potrzeb i możliwości. Jako pierwsza, już w r. 1991 powstała Komisja Środkowoeuropejska.