Historia i koncepcja serii

 

[fragment instrukcji wydawniczej serii ACTA NUNTIATURAE POLONAE, wyciąg z: Henryk Damian Wojtyska CP, ACTA NUNTIATURAE POLONAE, t. I, Romae 1990, s. VII-XI i 173-190, przekład Józef Korpanty, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2012]

 

 

Uwagi wstępne

 

Gdy podjęta została decyzja wydania wszystkich listów i dokumentów wytworzonych przez nuncjuszy papieskich w Polsce, Polski Instytut Historyczny w Rzymie postawił sobie następujące cele: a) ułatwić historykom, zwłaszcza polskim, dostęp do niezwykle bogatego zbioru źródeł, które wprawdzie są znane, lecz dotychczas badane były i wykorzystywane w stopniu bardzo małym; b) aktywnie włączyć się do pracy badaczy, którzy w innych państwach europejskich publikują prace tego rodzaju (Nuntiaturberichte); c) skoordynować i ujednolicić prace edytorów polskich, które po II wojnie światowej podejmowane były raczej wybiórczo. Tym sposobem wyjdzie się naprzeciw tym, którzy postulują powrót do „publikacji serii wydawnictw źródłowych, ponieważ jest to jedyne skuteczne narzędzie pozwalające zapobiec obecnemu rozproszeniu wysiłków”¹.

To nasze zamierzenie podejmuje prace zapoczątkowane przez Komisję Historyczną Akademii Umiejętności z zastosowaniem metod, które – nie bez wielu poprawek – opracowała Akademia zaraz po zakończeniu II wojny światowej. Polski Instytut Historyczny zachętę do podjęcia na nowo prac nad tą edycją bierze z prac Waleriana Meysztowicza, swego pierwszego kierownika. Opracował on i opublikował szczegółowy wykaz dokumentów przechowywanych w tej części Archiwum Watykańskiego, która nosi nazwę „Archiwum Nuncjatury Warszawskiej”. Walerian Meysztowicz zadbał także o to, aby podobny wykaz opracowany został dla drugiej serii dokumentów nuncjatury polskiej, która znana jest pod nazwą „Nunziatura di Polonia”². Po wydaniu dzieł wspomnianych powyżej nastąpiły publikacje licznych woluminów zawierających korespondencję nuncjuszy. Edycja ta została opracowana przez Meysztowicza i innych członków Instytutu³.

Publikację stopniową wszystkich dokumentów nuncjatury polskiej umożliwiła Polskiemu Instytutowi Historycznemu Fundacja Lanckorońskich, której zamierzeniem od samego początku było wspieranie wszelkiego rodzaju studiów dotyczących historii Polski. Lecz Polski Instytut Historyczny, jakkolwiek zamierzał wydać wszystkie dokumenty nuncjatury, nie rości sobie w tym zakresie praw wyłącznych. Źródła historyczne oczekujące na publikację są przecież tak liczne, że ich edytorzy mają zapewnioną pracę na bardzo wiele lat.

Zanim jednak zajmiemy się zagadnieniami dotyczącymi edytorstwa, warto prześledzić historię dotychczasowych badań nad nuncjaturami polskimi oraz porównać ich wyniki z dorobkiem edytorów i historyków w innych krajach Europy. Historia okazuje się tutaj bez wątpienia nauczycielką. Praktyka i doświadczenie poprzedników, zwłaszcza zaś Komisji Historycznej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności (nazwa od 1918), a także wydawców, którzy poza granicami Polski mają bardzo bogaty dorobek, sprawiły, że rozplanowanie pracy i metodę publikacji dokumentów można było poddać starannej analizie. Potem ustalono plan całej edycji. Bogatsi o doświadczenia wydawców niemieckich, którzy napotkali wielkie nieuniknione trudności⁴, postanowiliśmy zrezygnować z zasady przyjętej przez Akademię Umiejętności od wydawców niemieckich. Wedle tej zasady całą edycję należy dzielić na serie⁵. Lepszym rozwiązaniem wydawał się podział na tomy oznaczone numerami. Ten sposób podziału nie uwzględniający chronologii zastosowali wydawcy Dokumentów Nuncjatury Francuskiej. Nie jest on całkowicie wolny od niedogodności, ponieważ podaje rzeczywistą liczbę woluminów wydanych, lecz jest mniej dokładny w zakresie chronologii nuncjatur, których dokumenty zostały opublikowane⁶. Metoda opracowywania i numerowania tomów poświęconych poszczególnym nuncjaturom z zachowaniem porządku chronologicznego nuncjuszy, którą przyjęli Włosi, a która usiłuje pogodzić numerację woluminów z chronologią, wydała się nieodpowiednia, gdy okazało się, że nie każdy edytor oddać się może pracy nad kilkoma woluminami poświęconymi jednemu nuncjuszowi. Wskutek tego już od pierwszych tomów nuncjatury włoskiej okazało się, że ich numeracja ma luki⁷.

Dla uniknięcia tych niedogodności po ustaleniu całego katalogu legatów i nuncjuszy Stolicy Apostolskiej w Polsce uchwaliliśmy, aby od początku całą edycję w porządku chronologicznym dzielić na tomy i jeden tom przeznaczać dla nuncjusza lub legata. Tom taki wedle potrzeby będzie dzielony na pewną ilość części czy też woluminów⁸. Po przyjęciu takiej zasady podziału, która przez wydawców Nuncjatury Kolońskiej została zatwierdzona⁹, można będzie przystąpić do pracy nad edycją dokumentów dowolnego nuncjusza, ilekroć znajdzie się odpowiednia osoba. Można będzie także podjąć wydania źródeł z różnych epok historii ludzkiej. Lecz i ta zasada podziału ma swoje strony ujemne, ponieważ tomy nie zachowają ciągłości numerycznej. Aby temu chociaż po części zapobiec, uznano za rzecz właściwą, aby w uzupełnieniu tego tomu umieścić pełny indeks tomów wraz z tablicami zawierającymi podstawowe wiadomości o wszystkich nuncjuszach czy legatach papieskich, którzy misję swą sprawowali w Polsce.

Pojawił się także inny problem: od którego nuncjusza należy zacząć edycję i na którym skończyć? Wydawcy niemieccy w roku 1892 zaczęli swoje Nuntiaturberichte od Piotra Pawła Wergeriusza, który w latach 1535–1536 był nuncjuszem na dworze cesarskim¹⁰, ponieważ wydano już liczne zbiory dokumentów nuncjuszy, którzy byli jego poprzednikami¹¹. Ponieważ jednak odkryto nowe, wcześniej nieznane dokumenty, a edycje dawne były niestaranne lub trudno dostępne, od roku 1963 zaczęto w dodatku do serii pierwszej (1533–1532) publikować „volumina uzupełniające” począwszy od legacji kard. Wawrzyńca Campeggio i nuncjatury Hieronima Aleksandra (1530–1532)¹². W roku 1958 Franciszek Gaeta rozpoczął publikację dokumentów jednej z najstarszych nuncjatur, mianowicie Nuncjatury Weneckiej (ustanowionej w roku 1485). Rozpoczął dopiero od roku 1533, a jako powód podał to, że dokumenty wcześniejsze są niestaranne i rozrzucone¹³. Niemniej jeszcze w tym samym roku poza zwykłą kolejnością wydał 153 dokumenty dotyczące okresu sprzed roku 1533¹⁴. Podobnie Francuzi publikację dokumentów swej Nuncjatury rozpoczęli od roku 1535, ponieważ część dokumentów nuncjuszy pełniących swe misje podczas pontyfikatu Klemensa VII opublikował I. Fraikin w roku 1906¹⁵. Obecnie zaś niechęć Francuzów budzi zbyt wielka liczba wydawców dawnej Nuncjatury, którzy tu i tam przypadkowo się pojawiają¹⁶.

Komisja Historyczna Akademii Umiejętności publikację dokumentów nuncjatury polskiej rozpoczęła od Jana Andrzeja Caligari (1578–1581), ponieważ uznano, że dokumenty dotyczące jego legacji są pełniejsze i lepsze, podczas gdy dokumenty jego poprzedników są rozproszone i częściowo już wydane¹⁷. Lecz w roku 1906 Wincenty Zakrzewski ponownie przystąpił do opracowania dokumentów nuncjatur z lat 1555–1572¹⁸. W tym właśnie czasie pojawił się pogląd, jakoby Nuncjatura Apostolska w Polsce zapoczątkowana została przez Alojzego Lippomano w roku 1555, chociaż sam Zakrzewski i później Jan Fijałek znali i kopiowali dokumenty dotyczące misji Hieronima Martinengo, którą odbył w roku 1548¹⁹.

Nie będziemy już powracać do przeszłości. Obecna edycja rozpoczyna się od Zachariasza Ferreri (1519–1521) nie tylko z tego powodu, że zadanie wypełnione w Polsce miało wszystkie cechy wymagane od nuncjatury stałej i trwałej²⁰, lecz także z powodów następujących: dokumenty rozproszone zostały zgromadzone, odnaleziono nieznane listy pisane do Alberta z Hohenzollernów, wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego. Jest zatem wystarczająca ilość dokumentów do publikacji i nie ma raczej nadziei na odnalezienie innych. Jakkolwiek następcy jego aż do Hieronima Martinengo, którzy przebywali poza Polską lub przybywali do niej tylko dla załatwienia pilnych spraw, pozostawili jedynie nieliczne dokumenty i listy, wydawało się rzeczą właściwą zgromadzić wszystko w jednym tomie pierwszym i opublikować, aby świadectwa te nie zaginęły i aby w przyszłości nie trzeba ich było na nowo poszukiwać. Uzasadnia to wystarczająco decyzję wydania dokumentów w tomie poświęconym „nuncjuszom mniej znaczącym”. Są to bowiem dokumenty nie najwyższej wagi. Tom II będzie się nieco różnił od następnych, w których wyda się dokumenty kolejnych nuncjuszy.

Uznaliśmy za wskazane, aby tej edycji nie stawiać żadnych granic i przyjąć taki układ, aby w korpusie opublikowanych już edycji nie było konieczne rozpoczynanie nowych serii²¹ lub wydawanie tomów extra ordinem²², lub planowanie nowej edycji²³. Nawet doświadczenie poprzedników daje nam argumenty poważne. Albowiem pierwsi wydawcy, widząc ogromną ilość nowych dokumentów, uznali, że wydać należy jedynie listy nuncjuszy wieku XVI. Ich następcy (1900–1914) zaczęli badać dokumenty z wieku XVII, a Ignacy Dengel zajął się edycją części korespondencji nuncjuszy z wieku XVIII²⁴. Po zakończeniu II wojny światowej Belgowie i Hiszpanie postanowili wydać również dokumenty nuncjatur z wieku XIX²⁵. W miarę upływu czasu zmniejsza się ilość niewydanych dokumentów antycznych, a skoro nowe powstają, tych dawnych historycy bardzo pragną i z pasją je badają. Dlatego właśnie do tej edycji włączono nuncjatury z okresu obu wojen światowych, pod tym wszakże warunkiem, iż ich publikacja będzie odpowiadała współczesnym normom edycji takich dokumentów²⁶.

 

Co mamy wydać?

Gdy w roku 1881 otwarto Archiwum Watykańskie, uczeni zaczęli badać nuncjatury, a przede wszystkim z wielkim zapałem zajęli się historią polityczną, ci zaś, którzy zajęli się historią Kościoła, także skupili się na aspekcie politycznym i administracyjnym. I tak oto niemal wszyscy, także członkowie Akademii Umiejętności, cały wysiłek skierowali na gromadzenie i publikację korespondencji dyplomatycznej, jaka prowadzona była między nuncjuszami a Sekretariatem Stanu. Lecz po II wojnie światowej pojawił się przesyt tematyki politycznej i powątpiewać zaczęli niektórzy o korzyściach płynących z korespondencji nuncjuszy dla badania innych obszarów historycznych, zwłaszcza zaś historii Kościoła i kultury²⁷. Wielu postulowało, aby publikacja uwzględniała także inne materiały źródłowe przekazane przez nuncjatury, powołując się na prorocze napomnienie Leona Justa, który już w roku 1933 przewidywał, że nadejdzie dzień, w którym źródła te oceniane będą inaczej²⁸ i dowiódł, jak ważne są dokumenty sądowe, akty łaski i korespondencja nuncjuszy z przełożonymi kościołów oraz zwierzchnikami regionów, w których wypełniali swe obowiązki²⁹. Postulaty takie, chociaż nieustannie były powtarzane na różnych zgromadzeniach i rozciągały się nawet na inne rodzaje źródeł (np. na „avvisi”, diariusze, korespondencję z kongregacjami rzymskimi, zwłaszcza z Kongregacją Krzewienia Wiary)³⁰, wpływ miały nieznaczny lub nawet żaden na jakość wydań, które dotychczas ukazały się drukiem³¹. Jedynie Belgowie w swej serii postanowili wydać 3 volumina dokumentów dotyczących sporów o jurysdykcję nuncjuszy³², które powstały w Niemczech Dolnych w wiekach XVII i XVIII. Tym sposobem pojawił się nowy rodzaj badań i publikacji, które uwzględniały historię samej nuncjatury jako instytucji³³. Postulaty Leona Justa częściowo uwzględniają spadkobiercy jego nauki, członkowie Societas Goerresiana, wydawcy serii Nuntiatura Coloniensis (Die Kölner Nuntiatur). I tak w roku 1969 Burchard Roberg opublikował tylko korespondencję nuncjusza Oktawiusza Frangipani z Sekretariatem Stanu³⁴. W roku 1972 Wolfgang Reinhard uznał za wskazane do korespondencji Andrzeja Albergati dołączyć w uzupełnieniach ważniejsze dokumenty wysłane przez tego nuncjusza do Rzymu, chociaż nie był on ich autorem³⁵. W roku 1980 J. Wijnhoven opublikował także korespondencję Piotra Ludwika Caraffy z kongregacjami rzymskimi, a także dokumenty tego nuncjusza dotyczące aktów łaski, dyspens i spraw sądowych, a w uzupełnieniu dodał wybór różnych pism, które w języku włoskim noszą nazwę avvisi³⁶; w roku 1983 Roberg w dodatku opublikował wybrane partie listów nuncjusza Frangipani pisanych do sekretarza stanu i innych osób, a nawet opis ówczesnego życia³⁷. Nowe rodzaje źródeł publikować zaczęli wydawcy, których nie krępowały zasady przekazane przez poprzedników. I tak Atanazy
Welykyj OSBM, który od roku 1954 publikować zaczął wszystkie listy nuncjuszy pisane do Kongregacji Krzewienia Wiary i inne pisma (avvisi) odnoszące się do historii Ukrainy, wykazał, w jak dużym stopniu te nowe źródła dzięki swemu aspektowi religijnemu wzbogacić mogą tradycyjną, skostniałą wymianę listów pomiędzy nuncjuszami apostolskimi i innymi osobistościami publicznymi³⁸. To samo można stwierdzić o korespondencji nuncjuszy wieku XIX prowadzonej z biskupami hiszpańskimi³⁹ oraz o suplementach do listów nuncjuszy apostolskich w Szwajcarii, które wydobyte zostały z nieznanej dotychczas kolekcji zwanej Positiones, a należącej do dawnego archiwum Kongregacji Biskupów⁴⁰. Po rozważeniu tych faktów oraz uwzględnieniu potrzeb historyków polskich, którzy bez źródeł spoza Polski obejść się nie mogą, kierownicy Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie uznali, że do niniejszej edycji włączyć należy wszystkie dokumenty Nuncjatury Polskiej, a także pisma do niej skierowane. Opublikuje się zatem – oprócz korespondencji dyplomatycznej – oficjalną korespondencję prowadzoną między nuncjuszami apostolskimi i ministerstwami Siedziby Apostolskiej, dworem królewskim, arystokratami i przywódcami Polski. Nie pominie się listów prywatnych, zwłaszcza osób z otoczenia nuncjusza, dokumentów oficjalnych (dyspens, odpustów, wezwań i innych dokumentów sądowych, wyświadczenia dobrodziejstw) i różnych „nowinek” (avvisi), które nuncjusze przekazywali do Sekretariatu Stanu. Wszystkie te dokumenty wraz z listami uwierzytelniającymi i polecającymi, instrukcją i pełnomocnictwami publikowane będą in corpore z zachowaniem porządku chronologicznego poszczególnych woluminów. W dodatku (appendix) umieści się dokumenty, które powstawały w długim okresie czasu, a mianowicie diariusze legacji, relacje oficjalne i opisowe, dokumenty (verbalia) spraw sądowych i procesów informacyjnych o kandydatach do biskupstwa, ilekroć tylko sporządził je nuncjusz i potwierdził swym podpisem. Wszystkie tego rodzaju dokumenty (jedynie z wyjątkiem relacji oficjalnych) przez edytorów krakowskich były pomijane, a nie uwzględniali ich także edytorzy współcześni, którzy w Europie Zachodniej publikowali dokumenty nuncjatur. Są to wszakże sensu stricto pisma nuncjatur, wyszły spod piór nuncjuszy i – jak się wydaje – stanowią dla badaczy bardzo ważne świadectwo obyczajów i kultury.

Już tytuł naszej publikacji – Akta Nuncjatury Polskiej – wskazuje, jakie dokumenty publikować zamierzamy, obejmuje on bowiem całą pracę legatów i nuncjuszy Stolicy Apostolskiej w Polsce i autorytety publiczne II Rzeczypospolitej Polskiej. Ten zamiar śmiały podejmujemy po to, aby odejść od dawnego przedsięwzięcia Akademii Umiejętności, które miało na celu publikację tekstów wszelkiego rodzaju (silva rerum), czyli listów papieży, królów i książąt, kardynałów, posłów polskich w Stolicy Apostolskiej itp.⁴¹. Tylko wybrane dokumenty tego rodzaju dotychczas nieznane, wybrane z zasobu legatów i nuncjuszy apostolskich, w dodatkach (appendices) zostaną opublikowane. W dodatku do tego tomu I całej edycji wydać zamierzamy te dokumenty, które odnoszą się do Nuncjatury Polskiej jako instytucji i rzucają światło na jej początki, organizację, problemy i sposób postępowania w ciągu całej historii.

Jest rzeczą oczywistą, że podstawą tak zamierzonej publikacji nie mogą być dokumenty z wieku XVI i XVII, które zgromadzili niegdyś uczestnicy Ekspedycji Rzymskich Akademii Umiejętności, tym bardziej że ich odpisy są niedoskonałe i niepełne, a zatem wymagają długiego i mozolnego porównywania z oryginałami⁴². Rozsądek nakazywał zatem, aby zaufać dokumentom starannie przebadanym i opisanym, mikrofilmom i kserokopiom oryginałów. Wyjątek stanowiły dokumenty Juliusza Ruggieri (1565–1568), które zostały opracowane i przygotowane przez Tadeusza Glemmę⁴³. Z oryginałami porównane i uzupełnione, opublikowane zostaną w jednym z tomów niniejszej edycji.

 

Jak należy wydawać?

Różnorodność treści źródeł, rosnąca z roku na rok ich ilość, sprawiają, że nie można opublikować wszystkich dokumentów wytworzonych przez samych nuncjuszy lub ich pomocników. Wszystkie jednak – przynajmniej w postaci regestów – pod swymi numerami zostaną odnotowane. Pragniemy tym sposobem uniknąć krytyki, której nie uniknęli niemal wszyscy wydawcy, którzy dopuścili selekcję źródeł⁴⁴. Bo zasady, które rządzą taką selekcją, zazwyczaj są niejasne i niepewne⁴⁵. Odnotowanie we właściwym miejscu wszystkich odnalezionych dokumentów łatwiejsze jest i mniej pracochłonne niż podejmowanie na nowo kwerend w archiwach już raz przeszukanych, które zwykle utrudniają dostęp dla poszukujących rzeczy innych niż te, które wskazuje edytor⁴⁶.

Skoro wszyscy wydawcy nuncjatur zgodni są co do tego, aby teksty z wieku XVI publikować in extenso, bez skrótów i opuszczeń, nawet jeśli odnoszą się do państw obcych⁴⁷, to w edycji dokumentów Nuncjatury Polskiej zasada ta jest przestrzegana nawet w odniesieniu do dokumentów z wieków następnych, lecz przy zachowaniu zasady, że teksty mniejszej wagi – nawet z wieku XVI – publikowane są w formie regestów, których liczba powiększy się wraz ze wzrostem liczby dokumentów dotyczących wieków XVII i XVIII. Jakkolwiek niektórzy wydawcy, przerażeni ogromną liczbą dokumentów odnoszących się do tych wieków, postanowili zrobić z nich jedynie wyciągi czyli bardzo krótkie streszczenia (I. Dengel, wydawcy belgijscy) lub jedynie wspomnieć o nich w wykazach (Olarra, Diaz de Cerio)⁴⁸, lub wreszcie wspomnieć o nich na tablicach wedle tematyki, o której traktują (Bieńkowski)⁴⁹. My natomiast postanowiliśmy część dokumentów z wieków XVII, XVIII i XX opublikować in extenso przy uwzględnieniu ich wielkiego znaczenia i to tym bardziej że obawialiśmy się, aby nie podzieliły losu wielu materiałów archiwalnych, które przepadły w zawierusze ostatniej wojny światowej. Rację bowiem naszym zdaniem miał Leon Just, który, po krytyce wydania nuncjatur czeskich za przesadną perfekcję, powiedział, że niektóre narody mają obowiązek publikować in extenso jak największą ilość dokumentów⁵⁰.

Oprócz tekstów mniejszej wagi w streszczeniach publikowane będą także te dokumenty, które są identyczne lub prawie identyczne z dokumentami opublikowanymi w tym samym woluminie. Zasada ta odnosi się przede wszystkim do utartych formuł stosowanych w dokumentach sądowych i do zagadnień lub pytań stosowanych w procesach informacyjnych biskupów. Bardzo długie i niemal nie zmienione w przeciągu wieków teksty facultates nuncjuszy publikowane będą in extenso jedynie w woluminie pierwszym poświęconym nuncjuszowi oraz w woluminach nuncjatur, które dzieli przynajmniej okres 50 lat, zwłaszcza jeśli w formule facultates zaszły jakieś zmiany; w pozostałych tomach zamieszczone będą jedynie ich streszczenia i adnotacje odsyłające do tekstu w tomie innego nuncjusza opublikowanym in extenso.

Ta sama zasada zachowana będzie w odniesieniu do tekstów opublikowanych już w innych edycjach, które są łatwo dostępne. Są to zwłaszcza wybory listów Berarda Bongiovaniego, Hannibala z Kapui i Jakuba Cantelmo⁵¹. W edycji pełnej, obejmującej dokumenty tych samych nuncjuszy, listy owe już uprzednio wydane będą sygnalizowane we właściwym miejscu w postaci regestów. Podobnie skracane będą listy i dokumenty nuncjuszy, które opublikowali już Ukraińcy⁵². Na nowo publikowane będą in extenso – jeśli będą na to zasługiwały – trudno dostępne i niestarannie wydane listy Wincentego Lauro, które niegdyś opublikował Teodor Wierzbowski⁵³, fragmenty korespondencji nuncjuszy obejmującej lata 1578–81 wydane przez Turgieniewa, Šmurlo i Rumunów⁵⁴, a także dokumenty nuncjatur opublikowane przez Erazma Rykaczewskiego i Augustyna Theinera. Ta sama zasada tym bardziej musi być zastosowana do tekstów opublikowanych niegdyś w wersji polskiej⁵⁵. Dokumenty główne (instrukcje, sprawozdania końcowe nuncjuszy) zawsze publikowane będą in extenso, czy to już wcześniej – dobrze lub źle – zostały lub nie zostały wydane⁵⁶.

 

 

PRZYPISY

1. Por. L. Łysiak, O wydawaniu źródeł historycznych, Kwartalnik Historyczny (dalej cyt.: KH), 90 (1983), str. 145. Ten postulat w odniesieniu do dokumentów nuncjatury polskiej powtórzył Wojciech Tygielski, por. jego recenzję wydania korespondencji Hannibala z Kapui, KH 92 (1985), str. 136.
2. Por. Acta Nuntiaturae Polonae, t. I, opr. H.D. Wojtyska CP, Romae 1990 (dalej cyt.: ANP, t.I), str. 154–155.
3. Por. ANP, t.I, str. 166–167.
4. Trudności te już w roku 1932 sygnalizował L. Just (Die Erforschung der päpstlichen Nuntiaturen (dalej cyt.: EPN), Quellen und Forschungen, aus Ital. Archiven und Bibliotheken (dalej cyt.: QFIAB), Bd 24, 1932–1933, str. 247). Jako przykład posłużyć mogą dokumenty nuncjatury Jana Delfino (1571–1573), których część pierwszą wydali Austriacy w serii II Nuntiaturberichte aus Deutschland (dalej cyt.: NBD) II/7: Nuntius G.Delfino und Kardinallegat G.F. Commendone, 1571–1572, wydał J. Rainer, Graz–Köln 1967), drugą zaś część Niemcy w serii III, vol. 6 (NBD III/6: Nuntiatur F. Delfinos (1572–1573), oprac. H.Goetz, Tübingen 1982; o tej trudności pisze także sam Goetz, por. tamże, str. VII.
5. Por. ANP, t. I, str. 138.
6. Acta Nuntiaturae Gallicae (dalej cyt.: ANG), vol. I, obejmujący lata 1535–1540, idzie za vol. II (1583–1586), lecz vol. III jest kontynuacją vol. I (1541–1546), itd. (por. wyżej, rozdz. II, str. 165).
7. Na przykład w serii Nuncjatury Weneckie po wydaniu w latach 1958–1960 dwóch pierwszych vol. w roku 1967 ukazał się tom V. Tymczasem aż do chwili obecnej brak tomów III–IV. Podobnie w Nuncjaturze Neapolitańskiej brak vol. II (por. ANP, t. I, str. 163).
8. Internuncjusze i legaci nadzwyczajni zostaną włączeni do vol. tego nuncjusza, z którym jednocześnie lub później wykonywali swoją misję.
9. Nie oparli się jednak pokusie powtórnego dzielenia vol. na części, por. NBD, Kölner Nuntiatur V/1/1 i V/1,2.
10. Por. ANP, t. I, str. 112.
11. Korespondencja Wawrzyńca Campeggio z lat 1524–1525 wydana została wraz z listami nuncjusza Budy, Jana Pulleoni, przez V. Fraknói (Relationes oratorum pontificiorum 1524–1526, Budapeszt 1884).
12. NBD, I. Abteilung (1533–1559), Ergänzungsbände 1–2, bearb. G. Müller, Tübingen 1963–1969.
13. Por. Nunziature di Venezia, vol. 1 (12 III 1533–14 VIII 1535), a cura di F. Gaeta, Roma 1958, p. IX. Podobnie P. Villani wydawanie dokumentów nuncjatury neapolitańskiej rozpoczął dopiero od roku 1570 (Roma 1962).
14. Por. F. Gaeta, Origine e sviluppo della rappresentanza stabile pontificia in Venezia (1485–1533), “Annuario dell’Istituto Storico Italiano per l’Età Moderna et Contemporanea”, 9–10 (1957–1958), str. 63–281. W tym samym tomie P. Villani wydał 242 listy nuncjuszy neapolitańskich z lat 1523–1569 (tamże, str. 337–539).
15. Zob. wstęp I. Lestocquoya do vol. I ANG, str. XIV; por. ANP, t. I, str. 135.
16. Por. G. Rucellai, Lettere dalla Nunziatura di Francia (1520–1521), a cura di G. Falaschi, Roma 1883.
17. Por. ANP, t. I, str. 117.
18. Tamże, str. 137–138.
19. Tamże, str. 149.
20. Por. tamże, str. 3.
21. W roku 1973 Instytut Austriacki Nauki i Kultury w Rzymie rozpoczął – w ramach serii „Nuntiaturberichte” – osobną serię (Sonderreihe) dla nuncjatury Gracjańskiej, której dokumenty publikować zaczął od roku 1580 (por. ANP, t. I, str. 161); w roku 1956 Belgowie swą serię „Nuncjatura Flandryjska” (w obrębie „Analecta Vaticano–Belgica”) podzielili na 3 sekcje: Flandryjską, Brukselską i Kolońską (por. ANP, t. I, str. 162).
22. Por. Correspondance inédite entre Mgr. Antonio Garibaldi, internonce à Paris, et Mgr. Césaire Matthieu, archeveque de Besançon, par P. Poupard, wydaną poza serią w dodatku do ANG.
23. Jak to zrobili wydawcy hiszpańscy, por. ANP, t. I, str. 162–163.
24. Por. L. Just, w dyskusji odbytej na X Zjeździe Historyków w Rzymie w roku 1955 (Atti, str. 171).
25. Cała sekcja nuncjatury brukselskiej obejmuje nuncjaturę wieku XIX; co się tyczy Hiszpanów, por. F. Diaz de Cerio SJ, Regesto de la correspondencia de los obispos de Espana en el siglo XIX con los nuncios, segun el Fondo de la Nunciatura de Madrid en el Archivo Vaticano (1791–1903), vol. 1–3, Città del Vaticano 1984 (Collectanea Archivi Vaticani, 18–20).
26. I. Ihnatowicz, Projekt instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych XIX i początku XX wieku, Studia Źródłoznawcze 7 (1962), str. 99–124.
27. Por. G. Alberigo, Diplomazia e vita della Chiesa nel XVI secolo, “Critica Storica”, 1 (1962), str. 52; H. Lutz, NBD, QFIAB 45 (1965), str. 319–320.
28. Por. H. Kramer, Die Erforschung und Herausgabe der Nuntiaturberichte, Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchivs, Bd. I, 1948, str. 503.
29. L. Just EPN, str. 252–254.
30. Por. G. Lutz, Glaubwürdigkeit und Gehalt von Nuntiaturberichten, QFIAB 53, 1973, str. 262, 268, 274; o avvisi por. Repgen, Zur Diplomatik, Römische Quartalschrift 49 (1954), str. 123–126.
31. Niedawno rozpoczęta edycja nuncjatury portugalskiej obejmuje tylko korespondencję dyplomatyczną (por. La correspondance des premiers nonces permanents au Portugal, 1532–1553, wyd. Ch.-M. de Witte, vol. 2, Lisbona 1980).
32. Por. Nonciatur de Flandre (dalej: NF) 7: Documents relatifs à l’admission aux Pays-Bas des nonces et internonces des XVII et XVIII siècles, par J. et P. Lefèvre, Bruxelles–Rome 1939; NF 8: Documents relatifs à la jurisdiction des nonces et internonces des Pays-Bas pendant le régime espagnol (1596–1707), par J. Lefèvre, Bruxelles–Rome 1943; NF 9: Documents relatifs à la jurisdiction des nonces et internonces des Pays-Bas pendant le régime autrichien, par J. Lefèvre, Bruxelles–Rome 1950.
33. Por. L. Just, EPN, str. 251–258. Niedawno badania nad nuncjaturą florencką podjął L. Baldisseri, La Nunziatura in Toscana, Città del Vaticano–Guatemala 1977.
34. Bd II/2: Nuntius Ottavio Mirto Frangipani (1590 August–1592 Juni), bearb. von B. Roberg, München 1969.
35. Bd V/1,1 Halbband: Nuntius Antonio Albergati (1610 Mai–1614 Mai), bearb. von W. Reinhard,, München 1972; por. przypisy edytora na str. LII.
36. Bd VII/1: Nuntius Pier Luigi Carafa (16 Juni–1627 August), bearb. von J. Wijnhoven, Paderborn 1980; por. wyjaśnienia edytora na str. LXVI.
37. Bd II/4: Nuntius Ottavio Frangipani (1594 Januar –1596 August), bearb. von B. Roberg, Paderborn 1983.
38. Por. ANP, t. I, str. 164–165.
39. Por. wyżej, przypis 25.
40. Por. A.-J. Marquis SMB, Die Nuntiatur von Giovanni Franco Bonhomini in der Schweiz (1579–1581), Ergänzung (1578–1579), “Der Geschichtsfreund”, 133 (1980), str. 163–247.
41. Por. zamiar Wincentego Zakrzewskiego, o którym mowa jest w ANP, t. I (zob. str. 138); por. H.D. Wojtyska SP, str. 204.
42. Konieczność takiej kolacji zasygnalizował J. Kłoczowski (Kwerenda polska w archiwach watykańskich w 1962 r., Przegląd Historyczny, 55, 1964, str. 257).
43. Por. ANP, t. I, str. 153.
44. Zwłaszcza K. Schellhass, wydawca Der Dominikaner Felicjan Ninguardia und die Gegenreformation in Süddeutschland und Österreich 1580–1583, Bd. 1, Roma 1930, i W. Woś, wydawca korespondencji Hannibala z Kapui (por. ANP, t. I, str. 172).
45. Problemy z tym związane bardzo dobrze wskazał L. Just (EPN, str. 245).
46. Przykładem są tutaj niektóre listy Jana Andrzeja Caligari do Karola Borromeusza, przechowywane w Mediolanie w Bibliotece Ambrozjańskiej, pominięte w edycji Ludwika Boratyńskiego jako rzekomo nieistotne. Tymczasem ważne są dla tych, którzy badają więzy łączące świętego z Mediolanu z Polską.
47. Por. L. Just, Probleme der Nuntiaturenforschung, str. 101; w roku 1955 O. Halecki na X Zjeździe Rozwoju Nauk Historycznych, który odbył się w Rzymie, dowiódł, jak ważna jest korespondencja Germanika Malaspiny dla wszystkich historyków europejskich (Atti, str. 167–168); G. Alberigo, Diplomazia e vita della Chiesa nel XVI secolo, Critica Storica, 1, 1962, str. 66–67; H. Goetz, na prośbę pewnych historyków z Monachium i Budapesztu, w swej edycji listów Hieronima Martinengo zamieścił pewne skróty pozbawione znaczenia, ponieważ sądził, że „Besinnung auf das Gemeinsame und nicht auf das Trennende muss daher im Vordergrung stehen” (por. NBD I/16: Nuntiatur des Girolamo Martinengo (1550–1554), bearb. H. Goetz, Tübingen 1965, str. XXVII).
48. J. i M. Olarra zrobili skróty w poszczególnych fascykułach Correspondencia entre la Nuncjatura en Espada y la Santa Sede. Reinado de Felipe III (1598–1621), vol. 1–7, Roma 1960–1967 około 1500 dokumentów, natomiast Diaz de Cerio w trzech woluminach sporządził regesty 26 096 listów (por. Regesto, jak wyżej, przypis 25).
49. L. Bieńkowski Archiwum Nuncjatury Warszawskiej, Studia Źród. Pozn., 21, 1976, str. 131.
50. L. Just, EPN, str. 246.
51. Por. ANP, t. I, str. 167, 170, 172.
52. Por. tamże, str. 164–165.
53. Por. tamże, str. 113–114.
54. Por. tamże, str. 101, 145–147.
55. Zwłaszcza przez E. Rykaczewskiego (Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, t. I–II, Berlin–Poznań 1864) i B. Malinowski (Pamiętniki o dawnej Polsce z czasów Zygmunta Augusta obejmujące listy J.F. Commendoni do św. Karola Boromeusza, t. I–II, Wilno 1847–1851), por. ANP, t. I, str. 101.
56. Instytut Historyczny Niemiecki w Rzymie przyjął zasadę ponownej publikacji dokumentów ważnych, por. NBD I/6, str. XXVII.